Przekazanie majątku za życia to często stosowane rozwiązanie w celu uporządkowania spraw majątkowych oraz uniknięcia ewentualnych sporów spadkowych. Jednak wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że takie działanie nie zawsze wyklucza roszczenia o zachowek. W niniejszym artykule wyjaśnimy, czym jest zachowek, jak wpływa na niego darowizna oraz jakie są sposoby na uniknięcie ewentualnych konfliktów.
1. Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która chroni najbliższych członków rodziny przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Jego celem jest zapewnienie, że osoby najbliższe spadkodawcy otrzymają przynajmniej część majątku, nawet jeśli został on rozdysponowany w testamencie lub darowiznach za życia.
Kto ma prawo do zachowku?
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, do zachowku uprawnieni są:
- Dzieci i wnuki (zstępni) – jeśli spadkodawca miał potomków, to właśnie oni w pierwszej kolejności mają prawo do zachowku.
- Małżonek – przysługuje mu prawo do zachowku, o ile nie doszło do rozwodu lub separacji przed śmiercią spadkodawcy.
- Rodzice spadkodawcy – jeśli spadkodawca nie miał dzieci, to prawo do zachowku przysługuje jego rodzicom.
Kto nie ma prawa do zachowku?
Nie każdemu członkowi rodziny przysługuje zachowek. Nie mogą się o niego ubiegać:
- Rodzeństwo spadkodawcy,
- Dalsi krewni (np. kuzyni, wujkowie, ciotki),
- Osoby wydziedziczone w testamencie (jeśli spadkodawca uzasadnił wydziedziczenie w sposób zgodny z prawem).
2. Jak oblicza się wysokość zachowku?
Wysokość zachowku to określony procent wartości majątku, który przypadłby uprawnionemu, gdyby doszło do ustawowego dziedziczenia.
| Uprawniony do zachowku | Wysokość zachowku |
| Małżonek, dzieci, wnuki | 1/2 wartości udziału spadkowego |
| Małżonek, dzieci, wnuki (jeśli są niezdolni do pracy) | 2/3 wartości udziału spadkowego |
| Rodzice (gdy brak dzieci) | 1/2 wartości udziału spadkowego |
Przykład:
Jeśli zmarły pozostawił majątek o wartości 1 000 000 zł i miał dwóch synów oraz żonę, a nie sporządził testamentu, jego majątek zostałby podzielony po równo (po 1/3 dla każdego). Wartość udziału spadkowego każdego z nich wynosiłaby 333 333 zł.
Wysokość zachowku dla każdego z synów wyniosłaby 166 666 zł (1/2 udziału spadkowego).
3. Jak przepisanie majątku za życia wpływa na zachowek?
Wiele osób uważa, że przekazanie nieruchomości lub majątku jeszcze za życia pozwala uniknąć konieczności wypłaty zachowku. W rzeczywistości jednak darowizny dokonane przez spadkodawcę są brane pod uwagę przy obliczaniu zachowku.
Darowizny a zachowek
Jeśli spadkodawca za życia przekazał w formie darowizny znaczną część swojego majątku jednemu ze spadkobierców, to taka darowizna podlega doliczeniu do tzw. substratu zachowku, czyli podstawy do jego obliczenia.
Przykładowa sytuacja:
- Ojciec miał dwóch synów i za życia przekazał jednemu z nich dom o wartości 500 000 zł.
- Po jego śmierci drugi syn dowiaduje się, że nie pozostawił on żadnego innego majątku.
- Wartość darowizny jest wliczana do masy spadkowej. Syn, który nie otrzymał nic, może żądać wypłaty zachowku w wysokości 125 000 zł (1/2 z 250 000 zł, które by mu przypadło w dziedziczeniu ustawowym).
Czy każda darowizna wpływa na zachowek?
Nie wszystkie darowizny są wliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku. Nie uwzględnia się:
- Darowizn dokonanych na rzecz osób spoza kręgu spadkobierców ustawowych.
- Darowizn przekazanych więcej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy, o ile nie zostały dokonane na rzecz jednego z przyszłych spadkobierców.
4. Jak uniknąć problemów związanych z zachowkiem?
Aby uniknąć konfliktów rodzinnych oraz potencjalnych roszczeń o zachowek, można skorzystać z kilku rozwiązań prawnych.
Umowa dożywocia zamiast darowizny
Umowa dożywocia to alternatywa dla darowizny. Polega na tym, że właściciel nieruchomości przekazuje ją innej osobie w zamian za zobowiązanie do zapewnienia mu dożywotniej opieki i utrzymania. Najważniejsza różnica: umowa dożywocia nie podlega doliczeniu do masy spadkowej, a więc nie wpływa na wysokość zachowku.
Zrzeczenie się zachowku
Uprawnieni do zachowku mogą zawrzeć ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, co powoduje, że tracą prawo do zachowku. Umowa ta wymaga formy aktu notarialnego.
Wydziedziczenie
Jeżeli spadkodawca chce pozbawić kogoś prawa do zachowku, może dokonać wydziedziczenia w testamencie, ale tylko w określonych sytuacjach, np. gdy osoba uprawniona:
- uporczywie nie dopełnia obowiązków rodzinnych,
- działa na szkodę spadkodawcy,
- popełniła przestępstwo przeciwko niemu.
5. Podsumowanie – co warto wiedzieć o przepisaniu majątku a zachowku?
✔ Zachowek przysługuje najbliższym członkom rodziny (dzieciom, małżonkowi, rodzicom).
✔ Darowizny dokonane za życia mogą być doliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.
✔ Umowa dożywocia nie podlega doliczeniu do zachowku, dlatego jest dobrą alternatywą dla darowizny.
✔ Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od otwarcia spadku.
✔ Możliwe jest zawarcie umowy o zrzeczenie się zachowku lub wydziedziczenie, ale wymaga to spełnienia określonych warunków.