Przekazanie majątku za życia to często stosowane rozwiązanie w celu uporządkowania spraw majątkowych oraz uniknięcia ewentualnych sporów spadkowych. Jednak wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że takie działanie nie zawsze wyklucza roszczenia o zachowek. W niniejszym artykule wyjaśnimy, czym jest zachowek, jak wpływa na niego darowizna oraz jakie są sposoby na uniknięcie ewentualnych konfliktów.
1. Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która chroni najbliższych członków rodziny przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Jego celem jest zapewnienie, że osoby najbliższe spadkodawcy otrzymają przynajmniej część majątku, nawet jeśli został on rozdysponowany w testamencie lub darowiznach za życia.
Kto ma prawo do zachowku?
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, do zachowku uprawnieni są:
- Dzieci i wnuki (zstępni) – jeśli spadkodawca miał potomków, to właśnie oni w pierwszej kolejności mają prawo do zachowku.
- Małżonek – przysługuje mu prawo do zachowku, o ile nie doszło do rozwodu lub separacji przed śmiercią spadkodawcy.
- Rodzice spadkodawcy – jeśli spadkodawca nie miał dzieci, to prawo do zachowku przysługuje jego rodzicom.
Kto nie ma prawa do zachowku?
Nie każdemu członkowi rodziny przysługuje zachowek. Nie mogą się o niego ubiegać:
- Rodzeństwo spadkodawcy,
- Dalsi krewni (np. kuzyni, wujkowie, ciotki),
- Osoby wydziedziczone w testamencie (jeśli spadkodawca uzasadnił wydziedziczenie w sposób zgodny z prawem).
2. Jak oblicza się wysokość zachowku?
Wysokość zachowku to określony procent wartości majątku, który przypadłby uprawnionemu, gdyby doszło do ustawowego dziedziczenia.
| Uprawniony do zachowku | Wysokość zachowku |
| Małżonek, dzieci, wnuki | 1/2 wartości udziału spadkowego |
| Małżonek, dzieci, wnuki (jeśli są niezdolni do pracy) | 2/3 wartości udziału spadkowego |
| Rodzice (gdy brak dzieci) | 1/2 wartości udziału spadkowego |
Przykład:
Jeśli zmarły pozostawił majątek o wartości 1 000 000 zł i miał dwóch synów oraz żonę, a nie sporządził testamentu, jego majątek zostałby podzielony po równo (po 1/3 dla każdego). Wartość udziału spadkowego każdego z nich wynosiłaby 333 333 zł.
Wysokość zachowku dla każdego z synów wyniosłaby 166 666 zł (1/2 udziału spadkowego).
3. Jak przepisanie majątku za życia wpływa na zachowek?
Wiele osób uważa, że przekazanie nieruchomości lub majątku jeszcze za życia pozwala uniknąć konieczności wypłaty zachowku. W rzeczywistości jednak darowizny dokonane przez spadkodawcę są brane pod uwagę przy obliczaniu zachowku.
Darowizny a zachowek
Jeśli spadkodawca za życia przekazał w formie darowizny znaczną część swojego majątku jednemu ze spadkobierców, to taka darowizna podlega doliczeniu do tzw. substratu zachowku, czyli podstawy do jego obliczenia.
Przykładowa sytuacja:
- Ojciec miał dwóch synów i za życia przekazał jednemu z nich dom o wartości 500 000 zł.
- Po jego śmierci drugi syn dowiaduje się, że nie pozostawił on żadnego innego majątku.
- Wartość darowizny jest wliczana do masy spadkowej. Syn, który nie otrzymał nic, może żądać wypłaty zachowku w wysokości 125 000 zł (1/2 z 250 000 zł, które by mu przypadło w dziedziczeniu ustawowym).
Czy każda darowizna wpływa na zachowek?
Nie wszystkie darowizny są wliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku. Nie uwzględnia się:
- Darowizn dokonanych na rzecz osób spoza kręgu spadkobierców ustawowych.
- Darowizn przekazanych więcej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy, o ile nie zostały dokonane na rzecz jednego z przyszłych spadkobierców.
4. Jak uniknąć problemów związanych z zachowkiem?
Aby uniknąć konfliktów rodzinnych oraz potencjalnych roszczeń o zachowek, można skorzystać z kilku rozwiązań prawnych.
Umowa dożywocia zamiast darowizny
Umowa dożywocia to alternatywa dla darowizny. Polega na tym, że właściciel nieruchomości przekazuje ją innej osobie w zamian za zobowiązanie do zapewnienia mu dożywotniej opieki i utrzymania. Najważniejsza różnica: umowa dożywocia nie podlega doliczeniu do masy spadkowej, a więc nie wpływa na wysokość zachowku.
Zrzeczenie się zachowku
Uprawnieni do zachowku mogą zawrzeć ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, co powoduje, że tracą prawo do zachowku. Umowa ta wymaga formy aktu notarialnego.
Wydziedziczenie
Jeżeli spadkodawca chce pozbawić kogoś prawa do zachowku, może dokonać wydziedziczenia w testamencie, ale tylko w określonych sytuacjach, np. gdy osoba uprawniona:
- uporczywie nie dopełnia obowiązków rodzinnych,
- działa na szkodę spadkodawcy,
- popełniła przestępstwo przeciwko niemu.
5. Podsumowanie – co warto wiedzieć o przepisaniu majątku a zachowku?
Zachowek przysługuje najbliższym członkom rodziny (dzieciom, małżonkowi, rodzicom).
Darowizny dokonane za życia mogą być doliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.
Umowa dożywocia nie podlega doliczeniu do zachowku, dlatego jest dobrą alternatywą dla darowizny.
Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od otwarcia spadku.
Możliwe jest zawarcie umowy o zrzeczenie się zachowku lub wydziedziczenie, ale wymaga to spełnienia określonych warunków.